Оҕо тылын, дьоҕурун уонна талаанын сайыннарыы — олох суолун булларыы
Олох обургу дохсун сүүрүгэ үрүлүйэр үрүйэ сүүрүгүнүү үллэ-түллэ үлүскэнник, өрүһүспүттүү иннин хоту устан сундулуйар. Ол курдук киһи аймах олоҕун историята уларыйан истэҕин аайы, киһи барахсан тус олоҕун сайдыыта ону кытта тэҥҥэ эмиэ уларыйан иһэр. Ол уларыйыы — инники кэскиллээх олох кэрэһитэ буолар. Киһи - общество сорҕото, туллар тутааҕа. Кини — олоҕу инники үтэйэр күүс. Ол күүс хайдах туруктааҕыттан, төһө сайдыылааҕыттан олох инники хардыылыыра дуу, кэхтэн түһэрэ дуу тутулуктаах. Дьэ, ол инниттэн хас биирдии киһи тус олоҕун сайыннаран, обществоны инники үтэйэр күүс буолуохтаах. Ол үтэйэр күүһү хантан ыларый? Хас биирдии киһиэхэ ис күүс диэн баар. Ол ис күүһүн кини өйүнэн - санаатынан тобулан, сайыннаран таһыгар таһааран, бар дьонугар тарҕатар, бар дьонун олоҕун сайдыытыгар аныыр буоллаҕына эрэ олохпут сайдар, үүнэр, чэчириир, инники кэскилгэ эрэллээх буолар. Инники кэскилгэ эрэллээх олох үйэлэргэ кэхтэн-уостан биэриэ суоҕа. Оттон инники кэскиллээх олох кимтэн тутулуктааҕый? Биллэн турар, оҕоттон, эдэр көлүөнэ ыччаттан. Ханнык баҕарар общество эдэр көлүөнэ ыччата бигэ туруктаах буоллаҕына эрэ инники хардыылыыр. Ол инниттэн хайа баҕарар көлүөнэ бэйэтин ыччатын сайыннарыахтаах. Оттон ол ыччаты сайыннарааччынан буолар, биһиги бары билэрбит курдук, учуутал. Дьэ, бу эппиэттээх сүҥкэн үлэни сүгэ сылдьар учуутал, бэйэтин идэтинэн хайыһыннаран, үөрэтэр оҕолоругар киэн билиини, үрдүк сатабылы биэрэргэ дьулуһар. Кини хас биирдии oҕoҕo баар ис күүһүн, айылҕаттан бэриллибит, Үрдүк Айыыларынан айдарыллыбыт дьоҕурун, талаанын бастакы кыымын булан ылан, ол оҕо дууһатын күлүүһүн арыйан, табыгастаахтык, сатабыллаахтык саҥа кыламнаан эрэр кыымын саҕан, күөдьүтэн биэрэн, күлүбүрэччи уматан биэриэхтээх. Оннук биир сайыннарыллыахтаах күүһүнэн буолар — хас биирдии оҕо бэйэтигэр сөптөөх идэни баһылаан олоҕу сайыннарар күүс буолуута. Киһи идэтигэр таба тайаныыта — олоҕун биир саамай тутаах суолун булунуута буолар. Биһиги бары бу орто дойдуга кэлэн, үйэбит улахан анарын үлэбитигэр аныыбыт. Айар куттаах, үлэтигэр ис сүрэҕиттэн ылсыһар, сарсыарда аайы туох эрэ саҥаны саҕаары тиэтэйэр киһи — дьоллоох киһи. Оттон хас биирдии оҕо дьоллоох киһи буола улаатан тахсарын тyhyrap учуутал, күнүһүн-түүнүн аахсыбакка туран, сыралаах үлэтин, бүтүн олоҕун аныыр. Учуутал — олох кэрэһитэ, көлүөнэ эрэллээх сирдьитэ, норуот олоҕун түсчүтэ, инники эрэлэ. Учуутал хас биирдии оҕо олоҕун оҥосторугар сөптөөх иитиллиилээх, элбэх билиилээх, үчүгэйдик талбыт идэлээх киһи буолан тахсарын хааччыйар, иитэн-үөрэтэн, оҥорон-чочуйан тaһaapap. Оннук чочуллубут киһи, олоҕун санаатын хоту оҥостон, бар дьонугар, норуотугар туһалаах, тус олоҕор дьоллоох киһи буолар. Дьоллоох дьонноох көлүөнэ олоҕу инники хамсатар, сайыннарар, норуотун өлбөт-сүппэт үйэлиир. Ханнык баҕарар идэни киһи айылҕаттан бэриллибит дьоҕурун, талаанын сайыннаран талан ылар. Онно төһүү күүһүнэн буолар эмиэ учуутал. Үөрэҕирии системата кэлэр көлүөнэ ыччаты сайыннарар туһугар саҥаттан саҥа хайысханы, сүүрээни олох сайдыытынан көрөн киллэрэн иһэр. Ол быһыытынан билиҥҥи биһиги сайдыылаах үйэбитигэр хас биирдии oҕoҕo иитии үлэтин күүскэ ыытыллыахтаах, дьоҕурун, талаанын сайыннарыллыахтаах диэн ирдэбил турар. Сөп иитиллиилээх, үрдүк култууралаах. Билиитин таһынан, дьоҕурун, талаанын сайыннарбыт, онтун олоххо сөптөөхтүк тyhaнap киһи норуотун сайыннарар. Оттон норуот сайдыыта — олоҕу сайыннарар. Хас биирдии норуот аан маҥнайгы сайдар суолга киирэр күлүүһүнэн кини төрөөбүт тыла буолар. Хас биирдии киһи төрөөбүт төрүт тылынан сайдар, үүнэр. Оттон oҕoҕo кини төрөөбүт төрүт тыла үөрэҕи-билиини кэнэҕэстик ылынарыгар, өйө-толкуйа тобулларыгар, майгыта-сигилитэ олохсуйарыгар, айар- тутар дьоҕура сайдарыгар айылҕаттан айыллыбыт сүрүн эйгэтэ буолар. Норуот олорбут олоҕо, тыына-дьылҕата тылыгар сөҥөн сылдьар. Оҕо төрүөҕүттэн ийэ тылын эйгэтигэр иитилиннэҕинэ эрэ бэйэтин омугун кутун- сүрүн, үйэлэргэ муспут муудараһын этигэр-хааныгар иҥэринэр, төрөөбүт тылын бэйэтин омугун ытыктыыр-харыстыыр, киэн туттар киһи буолар. Ийэ тыллаах киһи бэйэтин омук быһыытынан билинэн хайа баҕарар атын омугу кытта тэҥҥэ туруулаһар кыахтанар. Хайа да омук төрөөбүт тылын билэр, таптыыр, сыаналыыр кэнчээри ыччаттаах буоллаҕына, тыыннаах буолар, салгыы сайдар, туругурар кыахтанар. Тыл - бүтүн норуот национальнай баайа, кэнэҕэски кэскилэ. Оттон саха тыла — саха омук төрөөбүт тыла, билиитин-көрүүтүн төрдө, үүнэр-сайдар эйгэтэ. Саха оскуолатыгар саха тыла — үөрэх-билии тыла. Онон мин сүрүн үлэбинэн буолар - оҕо тылын, дьоҕурун уонна талаанын сайыннарыы.
Үлэм тускула
«Сахалыы мин тыллаах буоламмын...» диэн девизтээх оҕо дьоҕурун уонна талаанын сайыннаран, олох киэҥ аартыгар киллэрэр сыаллаах «Эрэл» диэн кулуубунай үлэбин 1991-1992 үөрэх сылыттан 24 сылын араас саастаах оҕолору хабан, үлэлэтэн кэллим. Мин сүрүн үлэбинэн буолар - оҕо тылын, дьоҕурун уонна талаанын сайыннарыы.
I.Үлэм сүрүн тосхолун, хас биирдии оҕо этигэр-хааныгар иҥэрин туһугар, маннык хайысхалаан ыытабын: Хоһоон тылынан хоһуйдахпына,
«Сахалыы мин тыллаах буоламмын,
Санаабын сайа этэбин,
Саҥаны барытын билэбин,
Үтүөҕэ-кэрэҕэ үөрэнэбин.
Норуот баай муудараһын,
Өбүгэ үтүө үгэстэрин,
Олох уустук чахчыларын
Олоччутун ылынабын.
Үөрэх үрдүк аартыгар
Үктэнэргэ дьулуһабын.
Наука сүҥкэн ситиһиитин
Баһылыырга баҕарабын.
Дьоҕуру, талааны сайыннаран,
Саха саргытын салайсарга,
Улахан дьоллоох олоххо
Умсугуйан уһуллабын,»-диэн буолар.
II. Маннык хайысханан үлэлиир үлэм сыала- соруга:
1)Хас биирдии оҕоҕо төрөөбүт тыл барҕа баайын, уус-уран күүһүн, кэрэтин, тыл илбиһин, сүөгэйин-сүмэтин. өйүгэр-сүрэҕэр, этигэр-хааныгар иҥэрии, төрөөбүт тылларын таптатыы, киэн тутуннарыы, төрөөбүт сахатын тыла киниэхэ инники олоҕун оҥосторугар суолдьут сулус буоларын өйдөтүү, улахан олоххо бэлэмнээһин.
2)0ҕо уус-уран литератураны таптыыр, элбэҕи ааҕар, онтун олоххо туһанар, төрөөбүт дойдутун ытыктыыр, айылҕаны кытта сибээстээх, тулалыыр эйгэни харыстыыр, олоҕу дириҥник таба өйдүүр, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн туруктаах, үрдүк культуралаах буоларыгар иитии.
3)Хас биирдии үөрэнээччи айымньылаахтык толкуйдуур уонна айар дьоҕура табылларыгар кини уйулҕатын уһугуннаран, дууһатын кьлын таарыйан, иэйиитин имэҥин иитэн, иһирэх санаатын салайан, төрөөбүт тылынан айар, суруйар дьоҕурун сайыннарыы, айар үлэ суолугар үктэннэрии.
4)Тус оҕоҕо туһуламмыт сайыннарыылаах үөрэхтээһин ньыматын туһаныы.
5)Төрөөбүт тыл алыбын хас биирдии оҕо чараас дууһатыгар, сырдык-ыраас өйүгэр- санаатыгар иҥэрэн, кини тус олоҕор, быһыытыгар-майгытыгар, өйүгэр санаатыгар философскай сыһыаны олохтооһун, билиитин-көрүүтүн кэҥэтии, хаҥатыы.
6)0ҕо айылҕаттан бэриллибит ыллыыр-туойар, үҥкүүлүүр, сценаҕа оонньуур дьоҕурун тобулан, уһуйан, үөрэтэн салгыы сайыннарыы, кэнэҕэски идэтин таларыгар көмөлөһүү.
7)Үөрэнээччи чинчийэр, толкуйдуур, үөрэтэр, хомуйар, суруйар, онтун дьоҥҥо сатаан тириэрдэр идэҕэ туһулааһын.
8)Дьон иннигэр тыл этэргэ, дакылааттыырга, бэчээккэ анаан уонна өйтөн айан уус-уран суруйуу үөрүйэхтэрин баһылыырга, киһини кытта сатаан кэпсэтэргэ, онтон таба сааһылаан хаһыакка суруйарга үөрэтии.
9)Бу хайысхалары талбыт оҕолору орто анал, үрдүк үөрэхтэргэ киирэллэригэр бэлэмнээһин, көмөлөһүү, киирэллэрин ситиһии, олох суолугар атаарыы.
3.Үлэлиир технологиям: тус оҕоҕо туһуламмыт технология.
4.Үлэлиир ньымам: сайыннарыылаах үөрэхтээһин ньыматын туһаныы.
5.Проблемам: 0ҕо дьоҕурун уонна талаанын сайыннаран, үөрэххэ киирэригэр бэлэмнээһин. Үлэбин саҕалыахпыттан идэҕэ хайысхалаан үөрэтиини инники күөҥҥэ тутан, сүрүн сыал-сорук оҥостон, үлэм актуальнай проблематынан оҕолору дьоҕурдарын, талааннарын сайыннаран, үөрэххэ киирэргэ бэлэмнээн, талбыт идэлэригэр киирэллэрин ситиһииннэн дьарыктанабын. Маны ситиһэргэ хас биирдии оҕоҕо, саха оҕото буоларын быһыытынан, саха тылын дэгэтин, тыл культуратын, ойуулуур-дьүһүннүүр уус-уран тыллар араас кистэлэҥнэрин биллэрэн, төрөөбүт тылын баһылыырыгар, сайыннарарыгар олук уурары улахан болҕомтоҕо ылабын. Манна элбэхтик эрчиллии, ырытыы, санааны аһаҕастык этии, толкуйдааһын көмөтүнэн араас тииптээх уруоктар ыытыллаллар. Ол курдук конференция-уруоктар, рефераттары, дакылааттары көмүскээһин, диспут, дискуссия - уруоктар, айар үлэ уруоктара, эстетическэй хайысхалаах, атын предметтэри кытта сибээстэһэр о.д.а. уруоктар ыытыллаллар. Үлэм биир уратытынан, бэйэм оскуолам оҕолорун дьарыктыырым таһынан, атын оскуолалартан 3 оҕону «Эдкор» пресс-бөлөхпөр уонна «Толайсур» литературнай куруһуокпар киллэрэн, «Эдкор», «Толайсур» филиалын тэрийэн үлэлэттим. Филиалбар Сунтаар 2 №-дээх Саха - Канадскай оскуолатыттан Тыасытова Сахаайа, Романова Илона, политехническай лицейтан Артемьева Мотя киирэн дьарыктана ааспыттара. Сахаайа Тыасытова хоһоонноро «Кэскил», «Сунтаар сонуннара» хаһыаттарга, Мотя Артемьева ыстатыйата «Кэскил» хаһыакка бэчээттэммиттэрэ, онтон да элбэх үлэлэрэ 2-3 хаһыакка тахсыбыттара. Билигин бары араас үөрэххэ үөрэнэ сылдьаллар. Сахаайа Тыасытова «Араас өҥнөөх сибэккилэр» хоһоонугар олохтоох мелодист Калиста Пахомова ырыа айбыта. Бу ырыаны 2007 сыллаахха «Домисольки» ансамбль ырыаһыта Даша Иванова Москваҕа «Зажги свою звезду» оҕо аан дойдутааҕы ырыа күрэҕин көрүүтүгэр ыллаан дипломант аатын сукпутэ. Маны сэргэ Хоро орто оскуолатыттан Саввинова Наталина «Толайсурга» киирэн дьарыктаммыта. Хоһооннорун кинигэҕэ киллэрэргэ бэлэмнии сылдьабын. Үлэм 2-с сүрүн уратытынан үөрэппит уонна куруһуоктарбар дьарыктаабыт оҕолорбун 1994 сылтан ыла хас сайын аайы бэйэм кыахпынан Дьокуускай куоракка батыһан тиийэн, үөрэххэ киллэртиирим буолар. Манна бэйэм оскуолам оҕолоруттан ураты Сунтар улууһун оскуолаларын оҕолоругар уонна атын да улуустар оҕолоругар, ким көрдөспүккэ көмөлөһөн, элбэх оҕону үөрэххэ киллэртээбитим. 0ҕолор махталлара улахан. Дьэ, ити курдук хас биирдии оҕоҕо, кини хайдах майгылааҕыттан-сигилилээҕиттэн, төһө кыахтааҕыттан көрөн, тус-туһунан сыһыаннаһан, кинилэри өйдүүргэ, өйүүргэ үлэлиибин. Кинилэргэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, олох оскуолатын уустук очурдарын-чочурдарын, төһө кыайарбынан, үөрэтэргэ кыһаллабын. Хас биирдии оҕо билиилээх, сайдыылаах буоларын таһынан, киһи быһыытынан сиэр-майгы өттүнэн сөптөөхтүк иитиллиитин ситиһэргэ дьулуһабын, олох көнө суолун тутуһалларыгар алҕаан атаартыыбын. Аҥардас уруокка эрэ үөрэтиинэн муҥурданар олох итэҕэһин, толору билиини, сатабылы, үөрүйэҕи биэрбэтин иһин, кылаас таһынааҕы үлэнэн ситэрэн-хоторон биэриини улахан туһалааҕынан ааҕабын. Дьэ, ол инниттэн, «Сахалыы мин тыллаах буоламмын...» диэн девизтээх, оҕо дьоҕурун уонна талаанын сайыннарар сыаллаах «Эрэл» диэн кулуубунай үлэбин 1991-92 үөрэх сылыттан араас саастаах оҕолору хабан үлэлэтэ сылдьабын. Манна сылын аайы ортотунан 20-60 оҕо дьарыктанар. «Эрэл» кулууп иһинэн 5 куруһуок үлэлиир:
1) «Чуораанчык»-ырыа, үҥкүү ансамбла.
2) «Мичик» драматическай куруһуок.
3) «Кэскил» хаһыат «Бэргэн» оҕо прессатын агенствотыгар 21- нүөмэринэн киирбит «Эдкор» пресс-бөлөх.
4) «Толайсур» (толкуйдаа, ай, суруй) литературнай куруһуок.
5) «Фольклор» куруһуога.
Бу куруһуоктар үлэлэрэ саха тылын, литературатын уонна төрүт культура уруоктарын кытта ыкса сибээстээн, дьүөрэлээн ыытыллаллар. Онон итиннэ сыһыаннаах үөрэхтэргэ туттарсан киирэн, учуутал, уһуйааччы, журналист, артист, ырыаһыт-тойуксут о.д.а. идэлээх дьон буолалларыгар оҕолорго көмөлөһүү, хайысха биэрии барар.
«Эдкор»-пресс бөлөх
Журналистика идэтигэр уһуйууга оҕону кыра сааһыттан сыһыаран дьарыктыыр ордугун 24 сыллаах кэтээн көрүүбүнэн дакаастыыбын. Ол курдук, оҕо адьас кыра сааһыттан хаһыакка сыстан, хаһыаты сөбүлээн ааҕан, онно санаатын этэн суруйа үөрэнэн, улаатарыгар олус үчүгэй суруксут буолан тахсар. Манна дьарыктамматах оҕону кытта тэҥнээн көрдөххө чахчы атын хартыына буолар. Биллэн турар, эрдэттэн суруйа, санаатын этэ үөрэммит, элбэхтик хаһыаты аахпыт оҕо ханнык баҕарар суругунан үлэ көрүҥүн хотуулаахтык суруйар буолар. Журналистикаҕа бастакы хардыынан эдэр корреспонденнар бөлөхтөрүн тэрийии буолар. Ол иһин мин аан маҥнай 1990- 91 үөрэх сылыттан хаһыакка суруйуон баҕалаах оҕолору түмэр "Кэскил" хаһыат "Бэргэн" оҕо прессатын агенствотыгар (ОПРА) аан бастакылартан биирдэстэринэн киирэн, 21-с №- дээх "Эдкор" (эдэр корреспондент) пресс-бөлөҕү тэрийбитим. Бөлөхпүт анал эмблемалаах, девиз-хоһоонноох уонна ааттаах, нүөмэрдээх:
1) Аата - "Эдкор" (эдэр корреспондент).
2) Нүөмэрэ-№21.
3) Эмблемата:
4) Девиз - хоһооно: Сахалыы мин тыллаах буоламмын,
Санаабын аһаҕастык этиэҕим,
Олох уустук чахчыларын
Олоччутун суруйуоҕум.
Таптыыр "Кэскил" хаһыаппыттан
Саха саргытын салайсарга,
Улахан дьоллоох олоххо
Умсугуйан уһуллуоҕум.
I. Сыала: Хаһыаты таптаан ааҕар, хаһыаттан наадалаах матырыйаалы кэбэҕэстик булар, хаһыакка ыстатыйалары сатаан суруйар, бэйэтин санаатын толору этэр кыахтаах киһи буоларга үөрэтии, инники олоҕор манна сыһыаннаах идэни талалларыгар көҕүлээһин, көмөлөһүү.
II. Соруга: 1.Хаһыаты сурутуу, ааҕыы, кэрэхсээһин. 2.Хаһыат жанрдарын кытта билсиһии, хаһыакка сатаан суруйарга үөрэнии. 3.Суруйар идэни талыы. 4.НПК-ларга, дакылааттарга, хаһыаттан наадалаах матырыйааллары булан сатаан туһаныы, бэйэтин санаатын толору этэр буоларга үөрэнии. 5.Сахалыы хаһыаттар араастарын, рубрикаларын, историяларын кытта билсиһии. 6.Улуус, республика хаһыаттарын, редакцияларын кытта сибээстэһии. 7.Журналистика идэтигэр умсугуйуу, уһуйуллуу, идэни талыы. 8.Журналистика идэтигэр үөрэххэ киирэргэ бэлэмнэнии. 9.«Толайсур» литературнай куруһуогу кытта үлэни сибээстээһин. 10.«Кэскил» «Бэргэн» ОПРА-тын сорудахтарынан араас конкурстарга кыттыы.
III. Хайысхалара: 1. Оскуола олоҕун, ыытыллар мероприятиялары сырдатан суруйуу. 2. Биирдиилээн оскуола бастыҥ үөрэнээччилэрин, спортсменнарын, ураты дьоҕурдаах оҕолор, учууталлар уо.д.а. тустарынан суруйуу. 3. Оскуолаҕа буолбут дьикти түгэннэри, оскуола ситиһиилэрин суруйуу. 4. Нэһилиэк олоҕун, олохтоохторун, ыытыллар мероприятиялар, бырааһынньыктар тустарынан суруйуу. 5. Улуустааҕы, республикатааҕы араас күрэхтэр, күрэхтэһиилэр тустарынан сырдатан суруйуу. 6. Элгээйигэ кэлбит ыалдьыттары кытта көрсүһэн сэһэргэһэн, кинилэр тустарынан суруйуу. 7. Улуу кыайыыга аналлаах сылын аайы ыытыллар бырааһынньыктар, араас таһымнаах мероприятиелар, юбилейдар, сэрии ветераннарын тустарынан суруйуу. 8. Нэһилиэк, улуус араас таһымнаах юбилейдарыгар аналлаах мероприятиеларын тустарынан суруйуу. 9. Оскуола оҕолорун, учууталларын республикатааҕы, Россиятааҕы, аан дойдутааҕы күрэхтэргэ кыттыыларын туһунан суруйуу. 10.Мантан да атын араас хайысхалаах суруйуулар.
Журналистика идэтигэр уһуйуллуу программата
1. Оҕону төрөөбүт төрүт тылын сатаан саҥарарга, кинини кэрэхсииргэ, тус бэйэтин санаатын өйдөөн-дьүүллээн, толкуйдаан туттар-туһанар, сатаан сааһылаан саҥарар, суруйар үөрүйэҕи иҥэрии.
2. Литературнай тыл-биһиги үүнүүбүт-сайдыыбыт туоһута, кэскилбит мэктиэтэ, төһүүтэ буоларын өйдөөн туран, бу идэни талбыт оҕо сурук - бичик, литературнай саҥарар саҥа уус-уран тыл олохсуйбут үөрүйэҕин, сокуонун, быраабылатын, үгэһин-барытын баһылаан, сөптөөхтүк туттарыгар үөрэтии.
3. Тыл культуратын сэргэ, сиэр-майгы культуратын эмиэ баһылаан, журналист буолуохтаах оҕо дьону кытта сөптөөх сыһыаны олохтоон, табан кэпсэтэригэр уһуйуу.
4. Журналист диэн кимин өйдөөн, журналист идэтигэр ис дууһатыттан бэриниилээх, үлэһит киһини иитэн таһаарыы.
5. Журналист киэҥ билиилээх, үрдүк культуралаах олох историятын уруккуттан- хойуккуттан үчүгэйдик билэр буолуохтааҕын өйүгэр-сүрэҕэр, этигэр-хааныгар иҥэрии.
6. Журналистикаҕа бэлэмнэнэр оҕоҕо журналистика үс жанрын ( хаһыат- сурунаал, радио, телевидение) барытын баһылыырыгар олук ууруу.
7. Маннык сыалынан-соругунан бу курска дьарыктаммыт оҕо бу идэни сөбүлээн, бигэ санааланан, салгыы профильнай курска дьарыктанар кыахтанарын ситиһии.
Журналистика салаалара:
1. Хаьыат журналистиката Хаһыат саха омук санаата сайдарыгар, өйө сырдыырыгар үтүөтэ - өҥөтө олус улаханын быһыытынан, публицистика жанрыгар улахан быһыытынан, публицистика жанрыгар улахан болҕомтону ууруу, практическай өттүнэн элбэхтик үлэлэтии.
2. Радио журналистиката Радио үлэтин араастарын туһунан билсиһиннэрии, практическай үлэни ыытыы.
3. Телевидение журналистиката Олохтоох, улуустааҕы. республикатааҕы телевидениены кытта ыкса сибээстэһэн үлэлээһин.
Бөлөххө араас саастаах оҕолору ылабын уонна хас биирдии оҕону кытта тус-туспа үлэлиибин. 0ҕо төһөнөн кыра да, соччонон кинилиин элбэхтик үлэлиигин: көрөн олорон суруйтараҕын, сүбэлиигин-амалыыгын, элбэхтик быһаараҕын, алҕастарын көннөрөҕүн, хастыыта да хос-хос уһултараҕын. Ол иһин манна тулуурдаах, сүрэхтээх, баҕалаах эрэ оҕолор хаалаллар. Оттон улахан оҕолор маны таһынан үлэлэрин кээмэйэ хас да бүк улаатар, онон суруйаллара элбиир. Оттон «Эдкор» пресс-бөлөх дьарыгар оҕолор саха сирин хаһыаттарын кытта билсэллэр, ааҕаллар, хаһыаттан наадалаах матырыйааллары кэбэҕэстик булан, араас рефераттары, дакылааттары суруйарга туһаналлар. Публицистика бары жанрдарын үөрэтэн, хаһыакка суруйарга үөрэнэллэр. Хаһыаты кытта ыкса доҕордоһоллор. «Эдкор» пресс-бөлөх оҕолоро араас идэлээх дьону, оҕолору кытта ирэ-хоро кэпсэтэн ыстатыйа суруйан бэчээттэтэллэр, араас көрсүһүүлэри тэрийэллэр, араас күрэххэ өйтөн суруйууга бириистээх миэстэҕэ тиксэллэр. Эдэр корреспонденнар "Кэскил" ОПРА-тын анал корреспонденнара буолаллар. 0ҕолор "Кэскил" хаһыат араас конкурстарыгар кытталлар, хаһыат үлэһиттэрин кытта суруйсабыт, бэйэм быһаччы сибээстэһэбин, элбэхтик сүбэ-ама ылабын, ону оҕолорбор кэпсиибин, элбэх сүбэни биэрэбин. "Кэскил" конкурстарыгар кытыннахпыт аайы мэлдьи миэстэлэһэн иһэбит. Саамай улахан бириистэринэн "Океан" лааҕырга, «Ленанан устууга», Якутскай лааҕырдарыгар сынньанар чиэскэ тиксиилэрэ уонна кинигэ бириистэринэн наҕараадаланыы буолар. Маны таһынан, оҕолорум Саха сирин араас сахалыы хаһыаттарын кытта сибээстэһэллэр, ааҕаллар, суруйаллар, хаһыаттары кытта ыкса доҕордоһоллор. Публицистика бары жанрдарын үөрэтэн, араас хаһыаттарга суруйарга үөрэнэллэр. Суруйар хаһыаттарбыт: "Кэскил", «Саха сирэ», "Сунтаар сонуннара", «Киин куорат», «Сэһэн то5ой», «Учуутал аргыһа», «Эдэр саас», “Кыым”, “Сунтаар сулуһа”. 0ҕолор суруйар темалара киэҥ, олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыллар, сибиэһэй сонуннары хомуйаллар, үбүлүөйдэри көрсө үлэлииллэр, айар үлэлэрин бэчээттэтэллэр, көрсүһүүлэри тэрийэллэр, оскуола, нэһилиэк, улуус сонуннарын суруйаллар, экскурсияҕа сылдьаллар о.д.а., бу хаһыаттар конкурстарыгар эмиэ кытталлар, миэстэлэһэллэр. 0ҕолор сүрүн суруйар жанрдарынан ыстатыйа, интервью, иһитиннэрии буолар. Ордук сөбүлүүллэр - интервью. Манна сылын аайы гастролга кэлэр артистары, оскуола иһинээҕи улууска, республикаҕа үчүгэй көрдөрүүлээх спортсменнары, учууталлары, үөрэнээччилэри онтон да атын араас идэлээх дьоннору кытта ирэ-хоро кэпсэтэн интервью ылан суруйаллар, хаартыскаҕа түһэрэллэр. Маны таһынан оскуолаҕа, нэһилиэккэ буолар араас меропиятиялар, гастролга кэлбит артыыстар тустарынан ыстатыйалары суруйаллар. Маны таһынан улахан оҕолорбут хаһыаттан наадалаах матырыйааллары буланнар араас рефераттары, дакылааттары суруйарга туһаналлар, өйтөн суруйууну ханнык баҕарар темаҕа кыайа-хото туталлар. Онон биһиги эдкордарбыт эбэһээт эрэ журналист буолбаталлар, суруйуу ити араас көрүҥнэрин баһылыыр дьон буолан тахсаллар. Онтулара бэйэлэригэр олус улахан туһалаах.
"Эдкор" бөлөхпөр үлэбин икки бөлөҕүнэн хайытан дьарыктыыбын.
1) Бастакы бөлөхпөр "Эдкор"-га быһаччы сылдьар оҕолор киирэллэр. Кинилэр кыра кылаастан үрдүкү кылааска дылы дьарыктаналлар эбэтэр дьиҥнээхтик журналист идэтин баһылыан баҕарар оҕолор киирэллэр. Кинилэр тиһигин быспакка утумнаахтык дьарыктаналлар. Манна маҥнайгы сэмэй, кылгас, судургу тыллаах-өстөөх, жанр быһыытынан сиппит- хоппут ыстатыйалар буолаллар.
2) Иккис бөлөххө киирэллэр куруһуокка быһаччы дьарыктаммакка эрэ, аҥардас уруок кэмигэр тоҕоостоох темаҕа сорудах быһыьггынан суруйар оҕолор.
Маннык дьарыктаналларын бу оҕолор ордук сөбүлүүллэр. Тоҕо диэтэххэ, үлэтэ, ирдэбилэ анараа бөлөхтөөҕөр аҕыйах. Уонна кинилэр журналист буолуохтарын баҕарбат эрээрилэр, суруйуохтарын баҕарар оҕолор. Дьэ, бу маннык үлэни хайдах ситистим диир буоллахха, итиэннэ журналист идэтигэр оҕону ханнык суолунан сирдээн илдьиэххэ сөбүй диэн проблеманы быһаарар үлэбинэн буолар теорияны уонна практиканы силбэһиннэрэн үлэлээһин. Ол аата тугуй? Ол аата үлэм теоретическай чааһыгар бастаан оҕолору кытта хаһыат арааһын билиһиннэрэбин, онтон корреспондент, журналист диэн кимин, журналистика диэн тугун быһааран биэрэбин. Онтон хаһыат тылын, журналистика жанрдарын занятиеларбар быһааран кэпсии-кэпсии конспектатабын, илдьиритэн үөрэтэбин, ол жанрдар суруллубут холобурдарын көрдөрөн, быһааран, үөрэтэн биэрэбин. Манна киирэллэр: 1) Заметка (ыстатыйа)- араастара: а) биллэрэр заметка (информация) б) махтанар заметка в) эбэһээтэлистибэ заметка г) сэҥээрэр заметка д) ыйытар заметка е) көрдөһөр заметка ё) тулуур заметка ж) итэҕэһи-быһаҕаһы биллэрэр ( кириитикэ ). 2) Корреспонденция, 3) Сатирическай, юмористическай, 4) Фельетон, 5) Очерк а)арааһа: - хаһыат очерката -сурунаал очерката -проблемнай очерк -суоллааҕы очерк -портретнай очерк. б)очерк кээмэйэ. 6) Репортаж, фоторепортаж. Ирдэбиллэрэ: -теманы талыы, -характера, -көрүҥүнэн сырдатыы, -таба суруйуу, -тыла- өһө, -зарисовка. 7) Ыстатыйа араастара: - инники ыстатыйа, -пропагандисткай ыстатыйа, -проблемнай ыстатыйа. Ыстатыйа суруйар ньымаларыгар үөрэтии. 8) информация араастара: - кылгас информация - кэҥэтиллибит информация. 9) Интервью.
Бу кэннигэр журналистика жанрдарын суруллубут холобурдарын көрдөрөн тэҥнээн, ырытыһабыт. Ол кэнниттэн оҕолор суруйбут үлэлэрин ааҕабыт, илдьиритиһэбит. Ити кэнниттэн эдэр корреспондент үлэтэ олус эппиэтинэстээҕин, кини суруйбут матырыйаала тыһыынчанан тиражтаах хаһыаттарга бэчээттэнэн Саха сирин бары дьоно, оҕолоро ааҕалларын, онон эдэр корреспондент суруйуута чахчыларга олоҕуруохтааҕьн, хас биирдии киһи аата, событие барыта чуолкай буолуохтааҕьн, эдэр корреспондент түргэн туттуулаах, тематын хойутаппат буоларын, эдэр корреспондент кырдьыгы этэртэн, суруйартан куттамматын, туруоруммут сыалын хайаан да толорор эппиэтинэстээх киһи буоларын өйдөтөбүн. Бу кэнниттэн эрэ оҕолор бэйэлэрэ суруйан холоноллорун ирдиибин, онно көмөлөһөбүн. Быыспытыгар бастыҥ, аатырбыт корреспонденнар, журналистар ( Саха сирин, Россия, аан дойду биллиилээх журналистарын ) тустарынан билиһиннэрии ыытыллар, кинилэр суруйууларын ырытыһыы барар. Биир сүрүн үлэнэн хаһыаттар историяларын, рубрикаларын ( балаһаларын ) билиһиннэрэр үлэ буолар. Хаһыат историятын, рубрикатын билбэт киһи корреспондент буолбат диэн өйдөбүлү иҥэрэбин. Хас биирдии корреспондент булгу суруйар хаһыатын сурунарын ситиһэргэ үлэ ыыта сатыыбын да, төрөппүттэрин харчыга проблемаларын туһуттан ити соччо кыаллыбат. Корреспондент, журналист хайаан да тыла-өһө сайдыылаах буоларын наадатыгар тылы сайыннаран үлэни, тыл культуратын, стилистиканы о.д.а. үчүгэйдик баһылыахтаах диэн онно үөрэтии эмиэ ыытыллар.0ҕолор суруйбут ыстатыйалара хаһыаттарга бэчээттэннэҕинэ олус үөрэбит, сонно тута ааҕабыт, ырытыһабыт, бэрсиһэбит уонна альбомҥа тиһэбит. Хас биирдии оҕо альбом оҥосторун ирдиибин эбэтэр аныгылыынан портфолио оҥосторугар сүбэлиибин. Онтулара кэлин үөрэххэ киирэллэригэр творческай экзаменнарыгар наада буоларын өйдөтөбүн. Өссө хаартыскаҕа түһэрэн киэргэтэн биэрэбин. Түмүк үлэбинэн оҕолорбун "Сунтаар сонуннара" хаһыат редакциятыгар, типографияҕа экскурсиялатабын. Ону оҕолор олус астыналлар. Оннук сырыттахтарына уонна студеннары, онно сыһыаннаах үлэһиттэри кытта көрсүһүү ыыттахпытына оҕолор журналист буолуохтарын баҕараллара күүһүрэн кэлэр. Интэриэстэрэ улаатар. Маны таһынан Кэскил хаһыаты кытта быһаччы сибээстэһэбит.
Теоретическай чааһа (бэсиэдэлэр) БЫЛААН.
1. Журналистика диэн тугуй? -журналист диэн кимий?
2. Биллиилээх журналистар: -Саха сирин журналистара -оройуон журналистара -Россия журналистара -аан дойду журналистара
3. Корреспондент диэн кимий? -корреспондент, журналист уратылара. -фотокорреспондент
4. «Сунтаар сонуннара» хаһыат корреспонденнара.
5. Саха сиригэр бэчээт маҥнайгы хардыылара. -маҥнайгы хаһыаттар, сурунааллар
6. Саха сиригэр бэчээт сайдыыта.
7. Саха сирин хаһыаттара. (Аналлара, ис хоһоонноро, рубрикалара, уларыйыылара, редактордара, корреспонденнара, аадырыһа, электроннай почталара, сайт, факс, тэрийэн таһаарааччылара, тираһа, тахсар кээмэйэ уо.д.а.)
8. Саха сирин сурунааллара
9. Россия хаһыаттара.
10. Россия сурунааллара.
11. Саха сирин телевидениетин биэриилэрин араастара. 1
2. Саха сирин радиотын араастара.
13. Журналистика жанрдара: -ыстатыйа -заметка, заметка араастара -корреспонденция -публицистика -информация -фотоинформация -репортаж -фоторепортаж -интерьвю -фельетон -очерк -новелла -резонанс -памфлет
12 .«Сунтаар сонуннара» оройуон хаһыатыгар суруйуу.
13. Бу хаһыаттар рубрикаларын, историяларын үөрэтии.
14. «Сунтаар сонуннара» хаһыат редакциятыгар экскурсия эбэтэр ыҥыран кэпсэтии.
15. Хаһыат үлэтин, үлэһиттэрин кытта көрсүһүү, билсиһии, сибээстэһии.
16. Бэйэ чопчу суруйар тематын булунуу.
17.Оскуолаҕа, сэлиэнньэҕэ, оройуоҥҥа сибиэһэй сонуннары тутатына, иилэ хабан ылан, суруйан иһии.
18. Хаһыаттарга суруйарга сөптөөх тема толкуйдааһын.
19. Бу хаһыаттары нүөмэрдэрин көтүппэккэ ааҕыы.
20. «Кэскил» хаһыакка сурутууну тэрийэн ыытыы, сурутуу конкурсугар кыттыы.
21. Бу хаһыаттарга бэчээттэммит олох тирээн турар боппуруостарын, ыччат проблемаларын, чел олох туһунан наадалаах ыстатыйалары тула дискуссиялары ыытыы, ырытыһыы, сүбэлэһии.
22. Хаһыаттартан үөрэххэ наадалаах ыстатыйалары таба булан туттуу.
23. «Эдкор» пресс-бөлөх үлэтин туһунан альбом, портфолио оҥоруу.
«ТОЛАЙСУР» литературнай куруhуок уонна «ЭДКОР» пресс-белех о5олорун улэлэрэ киирбит кинигэлэрэ
1. Саха тыла-7кл.-1999с. 2. Мин Кулаковскайым (125 сааhа)-2002с. 3. Кыылга-кетерге сугуруйуу-саха омук биир сурун итэ5элэ-2003с. 4. Кулунчук-2003с. 5. Кыталык туhэр алааhа-2004с. 6. Улуу Кыайыы салаата Ыстахаанабыс Ыстапаан-2005с. 7. Чокуур. Марина Терентьева - 2005с. 8. Сардаана. Марина Терентьева - 2009. 9. Убулуейтэн убулуейгэ «Кэскил»-2006с. 10. Убулуейтэн убулуейгэ «Кэскил» -2011с.. 11. Сэрии дуораана-2-2008с. 12. Саха уонна Алаас-2008с. 13. Сунтар-прошлое, настоящее, будущее -2009 14. «Кэпсиэм этэ»-2010с. 15. Мы-наследники Великой Победы -2010с. 16. Журнал «Урдэл»-2009с. 17. Журнал «Алаhа»-2010с.